DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.2.3.9

چکیده

یکی از شعب تاریخ‌نگاری در فرهنگ و تمدن اسلام، تدوین آثاری با موضوعات مالی بوده است. زکات نیز به عنوان یکی از شاخه‌های متون مالی به غیر از خراج، جزیه و خمس... مورد توجه فقهای مسلمان قرارگرفته است. با وفات رسول‌الله ص یکی از مباحثی که در ارتباط با منابع مالی دولت اسلامی مطرح شد بحث پرداخت زکات بود. با گسترش فتوحات و درآمد دولت اسلامی مبانی فقهی زکات به تدریج تدوین شد. چارچوب تاریخی مالیه‌نگاری شیعیان در باب زکات شامل زمینه‌ها، علل و عوامل نگارش، سبک و روش، محتوا، نگرش و کاربرد فقهی و تاریخی این آثار می‌باشد که در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده از منابع اولیه و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن و نگرش‌های مالی آن، بهره‌گیری از سنت رسول‌الله ص و امام علی ع، توجه به مسائل فقهی- مالی، فتوحات و گسترش دارالاسلام و نحوۀ اداره شرعی سرزمین‌های مفتوحه از علل توجه شیعیان به نگارش این آثار می‌باشد. نگارش این آثار با هدف پاسخگویی به مسائل فقهی- شرعی و تشریح احکام زکات و رفع مشکلات مالی ناشی از فتوح بوده است. فقهای شیعه با روش روایی و با نگرش فقهی دست به تألیف این آثار زده‌اند. محتوای این آثار در دو طبقه‌بندی قرار دارد؛ زکات مال و زکات بدن. این آثار و روایات نویسندگان آن علاوه بر کاربرد فقهی، کاربرد تاریخی نیز داشته‌اند. در سه قرن نخست هجری 31 نفر از شیعیان دست به تألیف اثر در باب زکات زده‌اند.

­---------------------------------------------------------------------

* فرشته بوسعیدی: دکتري تاريخ تشيع/ fboosaidi@yahoo.com

* بوسعیدی، فرشته. (1402). «تحلیل و بررسی چارچوب تاریخی مالیه‌نگاری شیعیان؛ مطالعۀ موردی زکات (سه قرن نخست هجری)»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش2، صص86-51.

پس از حمله مغول، در زمان تیموریان با ثبات حاکمیت مراکز علمی از درون اجتماع مسلمانان و همچنین شیعیان نمایان شدند. مقالۀ حاضر در پی تبیین نقش علمای شیعۀ خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری است. یافته‌های این مقاله، که با بهره‌مندی از روش توصیفی-تحلیلی، انجام شده است، نشان می‌دهد عواملی نظیر همت و سخت‌کوشی عالمان شیعه، علم‌دوستی شماری از حاکمان تیموری، مهاجرت علما، تسامح دینی دولتمردان، گسترش قلمرو جغرافیای شیعی و پیوند تصوف و تشیع، در رونق علمی مراکز علمی شیعیان خراسان سهم بسزایی داشتند. شیعیان خراسان در شهرهای مشهد، نیشابور، هرات و سبزوار، مدارس دینی در اختیار داشتند. آن‌ها علاوه بر پرورش عالمان تأثیرگذار، در رشد و توسعۀ شاخه‌های متنوع از جمله فقه و اصول، فلسفه و کلام، اخلاق و عرفان، تاریخ و سیره و علم هیأت و نجوم، گام‌های مؤثری برداشتند که رهاورد این تکاپوی علمی را می‌توان در تألیف و نگارش آثار تحول‌آفرین و اثربخش خلاصه کرد.

­---------------------------------------------------------------------

*حسن احمدیان دلاویز: استادیار گروه تاریخ اهل بیت علیهم السلام جامعه المصطفی قم/ delaviz59@yahoo.com

* احمدیان دلاویز، حسن. (1401). «نقش علمای شیعه خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری»، دو فصلنامه تخصصی پژوهش‌های نوین در گستره تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش1، صص65- 86.