DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.1.9

چکیده

مقتل‌نگاری شیوه‌ای از تاریخ‌نگاری اسلامی است که بخش قابل‌توجهی از آن به گزارش و شرح وقایع کُشته‌شدگان اهل‌بیت ع و به طور خاص به جریان شهادت امام حسین ع و یارانش اختصاص یافته است. کتاب «تذکرةالشهداء» نوشتۀ ملا حبیب الله شریف کاشانی (متوفای 1340ق) از جمله مقاتل مهم در زمینۀ شهادت امام حسین ع است که بر نوشته‌های پس از خود تأثیر فراوان گذاشته است. مهمترین و مشهورترین قرائت از واقعۀ عاشورا در «تذکرةالشهداء» قرائت حُزن‌انگیز و احساسی - عاطفی است که کاشانی در آن به توصیف مجالسی می‌پردازد که بعد از شهادت امام حسین ع برگزار شده است. در این پژوهش با تکیه بر کتاب «تذکرةالشهداء» و با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی و نقد مجالس سوگواری که پس از شهادت امام حسین ع رخ داده، پرداخته خواهد شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کاشانی در خلال بیان مجالس سوگواری و ضمن ذکر مصیبت، با بیان روایات مربوط به آمرزش گناهان گریه‌کننده و گریاننده بر مصیبت سیدالشهداء، توصیه به گریستن و تباکی در عزای آن حضرت و همچنین ذکر مجالس تعزیت از طریق اخبار احساسی و غیرتاریخی با تکیه بر اشعار گوناگون، هدف برانگیختن عواطف خواننده را داشته است. او در این خصوص به اخبار عاشورایی مبتنی بر مرثیه‌سرایی و خواب و رؤیا نیز توجه داشته است.

­---------------------------------------------------------------------

* هدی سلیمی: دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران/ hoda_sa98@yahoo.com

** اصغر منتظرالقائم: استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)/ montazer@ltr.ui.ac.ir

* * سلیمی، هدی و منتظرالقائم، اصغر. (1402). «واکاوی و تحلیل بیان مجالس سوگواری پس از شهادت امام حسین علیه السلام در تذکرة‌الشهداء کاشانی»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص34-9.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.2.0

چکیده

بررسی تاریخ اقتصادی مسلمانان نشان می‌دهد نظام مالیاتی کارآمد به عنوان یکی از مهمترین ابزار تأمین اهداف اقتصادی اسلام به ویژه ارتقاء سطح امنیت اقتصادی است و مورد توجه حاکمان مسلمان از جمله خلفای شیعی مذهب فاطمیان در مصر بوده است. دورة خلافت فاطمیان مصر، عصر طلایی مذهب اسماعیلی است که در طی آن اسماعیلیان موفق شدند دولتی مرفه از آن خویش پدید آورند و یکی از مظاهر تمدنی اسلام، یعنی شکوفایی اقتصادی را به نمایش بگذارند. در این نوشتار تلاش شده با بررسی نظام مالیاتی عصر اول خلافت فاطمی، به این سؤال اساسی پاسخ دهیم که اصلاحات نظام مالیاتی فاطمیان چگونه بر تأمین امنیت اقتصادی مصر تأثیر گذاشته است؟ یافته‌های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی نشان می‌دهد اصلاحات فاطمیان در نظام مالیاتی مصر به ویژه در شیوه‌های مالیات ستانی، نحوة مصرف مالیات‌های شرعی و حذف آن‌ها در مواقع بحران‌های اقتصادی، برقراری معافیت‌های مالیاتی در بخش تولید، تعدیل مبالغ مالیاتی بنا به اقتضائات سیاسی و اقتصادی، توسعه دیوان‌های مالی و اقتصادی، بازتعریف مالیات‌های جدید موسوم به مالیات‌های مکوس، قطع وابستگی مالیات‌های مکوس به بلایای طبیعی و بهینه‌کردن مخارج دولتی و توازن بودجه بر افزایش امنیت اقتصادی مصر مؤثر بوده است.

­---------------------------------------------------------------------

وجیهه گل مکانی: دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران/gmail.comgolmakani14@

* گل مکانی، وجیهه. (1402). «تأثیر نظام مالیاتی فاطمیان بر امنیت اقتصادی مصر»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص64-35.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.3.1

چکیده

تمدن، اصل تعالی فرهنگی و پذیرش نظم اجتماعی است. هر تمدنی برای پویایی و اعتلای خود بر ارکانی استوار است. این ارکان نیز نیازمند بستری مناسب برای پرورش فرصت‌های تمدن‌سازی است که تربیت معنوی چنین بستری را فراهم می‌کند. تربیت معنوی افراد جامعه از یک‌سو خود بر مبانی‌ای استوار است که زمینه‌ساز شکل‌گیری و اعتلای تمدن است و از سوی دیگر، جامعۀ متمدن، با تکیه ‌بر همان مبانی می‌تواند در یک پیوستار، زمینۀ اعتلای معنوی و بقای تمدن را فراهم کند. نظر به اهمیت این مسئله، در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و واکاوی دیدگاه علامه جعفری، نقش تربیت معنوی در فرایند تمدن‌سازی تبیین شود. هرچند تربیت معنوی به‌صورت خاص در اندیشۀ علامه جعفری نیامده ولی با واکاوی آرای ایشان در مورد تربیت می‌توان گفت وظیفۀ اساسی تعلیم و تربیت در حیات معقول، گردیدنِ تکاملیِ نظام روحی و روانی متعلم با فراگیری اصول اساسی تربیت است. کاوش در اندیشۀ علامه جعفری با تکیه بر مبانی‌ای چون ایمان به خدا، تفکر و اندیشه‌ورزی، کرامت انسانی، اختیار، آزادی، محبت و اخلاق این نتیجه را به دست داد که لایه‌های تمدن‌ساز با نظر به این مبانی در چند سطح قابل تبیین است. در واقع تمدن‌سازی نیازمند نظام‌سازی از طریق قانونمندی و اجرای آن، حق‌محوری، پرهیز از فساد و نیز پیشگامی مسئولان در صلاح و پاکی درون است. علاوه بر این تربیت نیروی انسانی و حرکت به سمت مدینۀ فاضله هم از طریق خودخواهی مسئولیت‌زا و انصاف‌محوری محقق می‌شود. لایۀ دیگری که برای تمدن‌سازی نیاز است حضور در صحنه و توجه به عظمت آرمان‌های افرادی است که در فرایند تربیت معنوی به دنبال اعتلای تمدن هستند. به بیان بهتر تصعید آزادی به اختیار، خدمت به بشریت و حرکت تکاملی دل‌ها رقم‌زنندۀ این اعتلاست.

­---------------------------------------------------------------------

* جعفر شانظری: دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت ع، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران(نویسنده مسئول)/ j.shanazari@ltr.ui.ac.ir

** زهرا آبیار: دکتری دین‌پژوهی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه/ abyar.z114@gmail.com

***سید مصطفی طباطبایی: دانشجوی دکتری تاریخ اسلام و مدرس دانشگاه،‌ دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران/ smtabatabaey1985@gmail.com

* شانظری، جعفر، آبیار، زهرا و طباطبایی، سیدمصطفی. (1402). «‌نقش تربیت معنوی در فرایند تمدن‌سازی (با تکیه ‌بر اندیشۀ علامه جعفری)»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص96-65.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.4.2

چکیده

نقش‌های جنسیتی والدین مجموعه‌ای از رفتارها و ویژگی‌هایی است که انتظار می‌رود پدر و مادر در مقابل فرزندان داشته باشند. این موضوع در سیره معصومین ع در قالب توصیه‌های اخلاقی و روش‌های تربیتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. با وجود این ورود فمینیسم به کشورهای اسلامی در دهه‌های اخیر باعث تغییر در این نقش‌ها و والدین اندروژنی شده و سردرگمی و دوگانگی شخصیت فرزندان و در نهایت تزلزل نظام خانواده را به دنبال داشته است. فمینیسم رادیکال نقش زنان را به دلیل همسری و مادری نقشی فرودست می‌داند و با حرکت به سمت والدین اندروژنی، مردان را به سوی پذیرش نقش‌های غیر طبیعی و جایگزین مادر سوق می‌دهد. مقاله پیش‌رو با هدف بررسی و تحلیل دیدگاه‌های فمینیسم رادیکال در مورد نقش‌های جنسیتی والدین به این سؤال اصلی پاسخ می‌دهد که چگونه می‌توان با توجه به سیره معصومین ع به تحلیل و نقد نظریة فمینیسم تندرو در زمینه جابه‌جایی نقش‌های جنسیتی والدین پرداخت. روش این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتا‌بخانه‌ای جمع‌آوری شده است. یافته‌های تحقیق از این قرار است که با توجه به سیرۀ معصومین ع فرزندان نیاز به پدری دارند که اقتدار و مردانگی داشته و برنامه‌ریزی، سرپرستی و ادارة امور زندگی را بر عهده گیرد. آنان همچنین مادری را می‌خواهند که در خانه با عواطف، محبت و احساساتش، نیازهای عاطفی فرزندان را تأمین کند. با پذیرش درست نقش‌ها از سوی والدین فرزندان نیز از سلامت جنسی و هویتی برخوردار شده و کمتر دچار بحران هویتی خصوصاً در بزرگسالی می‌شوند. همچنین آنان شناخت درستی از هویت خود پیدا کرده و در بزرگسالی از تمایلات نفسانی دور می‌مانند.

­---------------------------------------------------------------------

* صدیقه بتول: طلبه سطح سه مکتب نرجس علیهاالسلام مشهد، تبعه پاکستان/ sediqehbatool@gmail.com

* بتول، صدیقه. (1402). «تحلیل فمینیسم رادیکال در زمینة نقش‌های جنسیتی والدین در مقایسه با آموزه‌های معصومین ع»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص122-97.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.5.3

چکیده

متفکران شیعه‌مذهب، دوران امامت امام جعفر صادق ع را از دوره‌های بسیار مهم و تأثیرگذار در تاریخ اسلام معرفی می‌کنند زیرا در این دوره، قدرت از امویان به عباسیان انتقال یافت. از این رو کیفیت موضع‌گیری ایشان همواره مورد توجه صاحبنظران بوده است. برخی از اندیشمندان شیعه‌پژوهان غربی با اثرپذیری از تاریخ‌نگاری رایج در جهان اسلام، عملکرد امام جعفر صادق ع را در کناره‌گیری از سیاست و بی‌تفاوت انگاشتن ایشان نسبت به سرنوشت جامعه خلاصه کرده‌اند. این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، تبیینی» و با هدف بررسی و تحلیل چرایی عدم قیام به سیف امام جعفر صادق ع از منظر شیعه‌پژوهان غربی در تلاش است تا ابتدا با بررسی مفهوم امامت نزد شیعه‌پژوه غربی، نحوۀ عملکرد امام جعفر صادق ع را از منظر آن‌ها مورد بررسی قرار دهد و سپس چرایی عدم قیام به سیف امام جعفر صادق ع را از منظر آن‌ها بیان نماید و در نهایت نظر صائب در خصوص چرایی عدم قیام امام جعفر صادق ع را با ملاحظات تاریخی تحلیل و تبیین نماید.
در این راستا بررسی‌ها نشان داده که امام راستین، ضامن مذهب است نه کنشگر سیاسی. علاوه بر این برای مصلح اجتماعی بودن همیشه نیاز به دست بردن به شمشیر نیست؛ زیرا کنش سیاسی رابطۀ مستقیمی با شناخت دقیق وضعیت فکری جامعه دارد. بنابراین مشخص می‌شود که برخی پژوهشگران غربی به این موارد توجه ندارند؛ موضوعی که سنجه‌ای تاریخی برای تشخیص امام راستین در اعصار قدیم و دوران کنونی است.

­---------------------------------------------------------------------

* امیرحسین کرمانی: دانش‌آموختـۀ کـارشناسـی ارشـد تاریـخ و تمـدن ملل اسلامـی، دانشـگاه شهیـد بهشتـی تـهران، ایران/ amirhoseinkermani313@gmail.com

** محمد جعفر اشکواری: استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه زنجان (نویسنده مسئول)/ ashkevari@znu.ac.ir

* کرمانی، امیرحسین و اشکواری، محمد جعفر. (1402). «تبیین عدم کنش سیاسی امام جعفر صادق علیه السلام در آراء شیعه‌پژوهان غربی»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص146-123.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.3.6.4

چکیده

در تاریخ اسلام از دیرباز، مساجد و خانه‌های دانشمندان، به عنوان مراکز پرورش نخبگان و انتقال دانش محسوب می‌شده است. امام صادق علیه السلام که به لحاظ علمی یکی از دانشمندان برجستة قرن دوم هجری به شمار می‌روند از روش‌های خاصی برای تربیت شاگردان استفاده می‌کردند که نقطة عطفی در گسترش دانش و تربیت نیروهای زبده در تاریخ آموزش قرن‌های نخست اسلامی محسوب می‌شود. تبیین این روش‌های تربیتی و چگونگی تعامل امام با نوابغ و استعدادهای برتر آن دورة تاریخی می‌تواند الگوی تربیتی مناسبی در نظام آموزشی امروز باشد. نوشتار پیش‌ رو با هدف تبیین روش‌های تربیتی امام صادق علیه السلام در پرورش نخبگان در پی پاسخگویی به این سؤال است که پیشوای ششم شیعیان برای پرورش نوابغ عصر خود از چه شیوه‌های تعلیمی و تربیتی استفاده نموده است. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که امام علاوه بر حلقه‌های درس عمومی، در خانۀ خود نیز مدرسۀ خصوصی برای نخبگان رشته‌های مختلف علمی ترتیب داده و هر یک را در رشتۀ علمی خاصی آموزش می‌دادند و به نقد و ارزیابی عملکرد علمی آنان می‌پرداختند. از دیگر ویژگی‌های مدرسۀ امام صادق علیه السلام، رویکرد آینده‌پژوهانه در تربیت نخبگان، تشویق و الگوسازی، تخصص‌گرایی، تشکیل جلسات مناظره و روش‌های آموزش متنوعی همچون املا و نامه‌نگاری برای انتقال دانش بوده است.

­---------------------------------------------------------------------

* دانش‌آموختة سطح سه مکتب نرجس علیهاالسلام مشهد، ایران/ www.sobh_piroozi@yahoo.com

* وظیفه، زهره. (1402). « مدرسة امام صادق علیه السلام؛ ویژگی‌ها و روش‌های پرورش نخبگان»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش3، صص180-147.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.2.1.7

چکیده

تاریخ‌نگاری صورت مکتوب تاریخ‌نگری است. بینش، نگرش، دانش و روش مورخ در نگارش اثر او تأثیر دارد. یکی از مهمترین نگرش‌ها و بینش‌های مورخ، دیدگاه تقریبی و ضدتعبّدی و پرهیز او از تعصب‌ در نقل رویدادهای تاریخی است؛ رویکردی که مورخ را در نقل روایات بر آن می‌دارد تا علاوه بر ذکر فضایل بزرگان مذهبی خود، فضایل بزرگان مذهب مقابل را نیز در راستای سیاست تقریب بیان کند. البته ناگفته پیداست که اهمیت و جایگاه پیامبر خدا ص و اهل‌بیت ع و نوع دیدگاه مورخان نسبت به ایشان، به ‌عنوان محور اتحاد جامعۀ اسلامی، در نوع نگرش آنان در تاریخ‌نگاری جایگاه مهمی داشته و این خاندان همواره در طول تاریخ کانون محوری و حلقۀ وصل اکثریت مورخان اسلامی بوده‌اند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با روش جمع‌آوری کتابخانه‌ای به دنبال پاسخ این پرسش‌هاست که مهمترین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری تقریبی در اصول کافی، ارشاد، اعلام الوری، فضایل اهل‌بیت و کشف الغمه چیست و تحت تأثیر چه عواملی بوده‌ است؟ نگارندگان با بررسی منابع فوق به این نتیجه رسیده‌اند که پرهیز از بدگویی و دشنام، رعایت احترام، اعتدال و ادب اختلاف، ارائۀ قرائت وفاق‌آمیز از نقاط اختلاف، استناد به منابع مذاهب مختلف و پرهیز از بحث‌های جدلی از مهمترین مؤلفه‌های تقریبی در این آثار است. همچنین محیط جغرافیایی، شرایط تاریخی و زیستی مؤلفان و استادان آنان بر دیدگاه‌های تقریبی یا ضدتقریبی‌شان اثرگذار بوده است.

­---------------------------------------------------------------------

* مسعود بهرامیان: دکترای تاریخ اسلام (نویسند‌ه مسئول)/Mbahramian62@gmail.comn

** فاطمه فتوحی‌پناه: دانشجوی رشتۀ تاریخ اسلام، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی/ fotuhipanah@gmail.com

* بهرامیان، مسعود و فتوحی پناه، فاطمه. (1402). «مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری تقریبی در منابع حدیثی و تاریخی شیعه امامیه»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش2، صص26-9.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.2.2.8

چکیده

روابط تشیع و تسنن در ادوار مختلف تاریخی، فراز و نشیب‌های خاصی داشته است؛ از این‌رو، ریشه‌یابی اختلافات و ارائۀ راه ‌حل به منظور ایجاد تفاهم مذهبی، همواره دغدغۀ ذهنی اندیشمندان مسلمان بوده است. یکی از عالمان برجسته که تلاش قابل ستایشی در حل اختلافات فریقین و شفاف‌سازی چهرۀ حقیقی تشیع و ارائۀ راه حل به منظور دستیابی جامع اسلامی به وحدت و تفاهم انجام داد، علامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین العاملی بود که وفاق و وحدت اسلامی را زمینه‌ساز ظهور مجدد تمدن اسلامی می‌دانست. پژوهش حاضر سعی دارد به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی یکی از آثار علامه به نام «الفصول المهمة فی تألیف الأمة» با پاسخ به این دو پرسش، تصویری از اندیشۀ تفاهم مذهبی ارائه نماید:

علل و نتایج بروز اختلاف میان شیعه و اهل‌سنت را در چه مواردی می‌توان ریشه‌یابی کرد؟
راهکارهای مؤثر از دیدگاه علامه شرف‌الدین در زمینۀ رفع موانع تقریب فریقین و دستیابی به عناصر وحدت در چه مواردی است؟

بر اساس کتاب «الفصول المهمة فی تألیف الأمة» تعصب نابجای فریقین، عدم تدبر در آیات قرآن کریم و روایات رسول خدا ص و اهل‌بیت ع، پذیرش جعلیات حدیثی و تاریخی، دنیاطلبی، انتشار خرافات و بدعت‌ها و به‌ویژه دور ‌شدن از اهل‌بیت ع مهم‌ترین موانع تقریب فریقین است که به نابودی عزت اسلام و قدرتمندی دشمنان آن منجر می‌شود. در این‌ بین علم‌آموزی مسلمانان، پرهیز از تعصبات ناروا، گرایش به انصاف، فراگیری اسلام راستین از سرچشمه‌های آن یعنی قرآن کریم، سنت پیامبر ص و اهل‌بیت ع مؤثرترین راه‌حل‌ها جهت دستیابی به وحدت میان شیعه و اهل‌سنت است.

­---------------------------------------------------------------------

* وجیهه میری: محقق پسادکتری تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان/ Vajiheh.miri@gmail.com

* میری، وجیهه. (1402). «دیدگاه‌های علامه سیّد عبدالحسین شرف الدین در «الفصول المهمّة فی تألیف الامة» در حوزه تقریب مذاهب اسلامی»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش2، صص49-27.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.2.3.9

چکیده

یکی از شعب تاریخ‌نگاری در فرهنگ و تمدن اسلام، تدوین آثاری با موضوعات مالی بوده است. زکات نیز به عنوان یکی از شاخه‌های متون مالی به غیر از خراج، جزیه و خمس... مورد توجه فقهای مسلمان قرارگرفته است. با وفات رسول‌الله ص یکی از مباحثی که در ارتباط با منابع مالی دولت اسلامی مطرح شد بحث پرداخت زکات بود. با گسترش فتوحات و درآمد دولت اسلامی مبانی فقهی زکات به تدریج تدوین شد. چارچوب تاریخی مالیه‌نگاری شیعیان در باب زکات شامل زمینه‌ها، علل و عوامل نگارش، سبک و روش، محتوا، نگرش و کاربرد فقهی و تاریخی این آثار می‌باشد که در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده از منابع اولیه و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن و نگرش‌های مالی آن، بهره‌گیری از سنت رسول‌الله ص و امام علی ع، توجه به مسائل فقهی- مالی، فتوحات و گسترش دارالاسلام و نحوۀ اداره شرعی سرزمین‌های مفتوحه از علل توجه شیعیان به نگارش این آثار می‌باشد. نگارش این آثار با هدف پاسخگویی به مسائل فقهی- شرعی و تشریح احکام زکات و رفع مشکلات مالی ناشی از فتوح بوده است. فقهای شیعه با روش روایی و با نگرش فقهی دست به تألیف این آثار زده‌اند. محتوای این آثار در دو طبقه‌بندی قرار دارد؛ زکات مال و زکات بدن. این آثار و روایات نویسندگان آن علاوه بر کاربرد فقهی، کاربرد تاریخی نیز داشته‌اند. در سه قرن نخست هجری 31 نفر از شیعیان دست به تألیف اثر در باب زکات زده‌اند.

­---------------------------------------------------------------------

* فرشته بوسعیدی: دکتري تاريخ تشيع/ fboosaidi@yahoo.com

* بوسعیدی، فرشته. (1402). «تحلیل و بررسی چارچوب تاریخی مالیه‌نگاری شیعیان؛ مطالعۀ موردی زکات (سه قرن نخست هجری)»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش2، صص86-51.

DOR: 20.1001.1.29809185.1402.2.2.4.0

چکیده

فاطمیان در سال 359 ق توانستند شام را فتح کنند، اما با موفقیت چندانی رو‌به‌رو نشدند. شام در طول حکومت آنان بارها شاهد قیام مردم منطقه و ناآرامی و آشوب بود. این قیام‌ها نه تنها قوای فاطمی را به تحلیل می‌برد بلکه مردم را نیز به مشقت می‌انداخت تا آنجا که سرانجام خلیفۀ فاطمی معز، مجبور شد شخصاً برای ساماندهی امور، به شام لشکرکشی کند.
مقالۀ پیشِ رو با هدف بررسی زمینه‌های مذهبی این ناآرامی‌ها، به این سؤال اصلی پاسخ می‌دهد که نارضایی مذهبی مردم شام بر حاکمیت فاطمی چه تأثیری داشت. روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ شیوع مذهب اوزاعی که از هواداران بنی‌امیه شمرده می‌شد و تا اواخر قرن سوم به عنوان مذهب غالب شام به حیات خود ادامه داد، تعصب اهالی شام نسبت به مذهب سنت و مخالفت آنان با خاندان اهل‌بیت ع، خشونت لشکریان فاطمی نسبت به اهالی، خاطرۀ بد شامیان از عملکرد قرامطه و یکسان‌انگاری آنان با فاطمیان، مواجهه با فقهای شام و دور نگه داشتن آنان از مناصب دولتی از عواملی است که زمینه‌های نارضایی مذهبی شامیان را فراهم ساخت و بر تقابل و دشمنی دو گروه با یکدیگر دامن ‌زد.

­---------------------------------------------------------------------

* اعظم رحمت‌آبادی: استادیار مؤسسه علمی- تحقیقی مکتب نرجس ^{علیهاالسلام} مشهد/ Rahmatabadyazam@gmail.com

* رحمت‌آبادی، اعظم. (1402). «نارضایی مذهبی شامیان از حاکمیت فاطمیان (تا پایان سدۀ چهارم هجري)»، دوفصلنامه پژوهش‌های نوین در گسترة تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، ش2، صص108-87.